Takimin Yapısal Ayrımı
Tahkimin Yapısal Ayrımı
Bilindiği üzere taraflar, uyuşmazlıkların tahkim yoluyla çözümü için kurumsal veya ad hoc tahkime başvurabilmektedir. Kurumsal tahkim ve ad hoc tahkimin karşılaştırıldığı yapısal ayrımı tanımlamak uygun olacaktır.
- Ad Hoc:
Tarafların bir tahkim kurumuna başvurmadan tahkim sürecini yürütmek için bir hakem veya hakem heyeti oluşturduğu ad hoc tahkimde, hakem veya hakem heyeti, tarafların mutabakatı ile yalnızca geçici olarak atanmaktadır. Bunun anlamı, Ad hoc tahkimde, hakem heyeti ve tahkim yargılamasının tabi olacağı kuralların, sadece o taraflar arasındaki somut olay için geçici olarak oluşturulmasıdır. Diğer bir ifadeyle, ad hoc tahkimde, hakemlerin yetkisi ve tahkim yargılamasının tabi olacağı kurallar, kişi itibariyle yalnızca tarafları ve hakem heyeti üyeleri, konu itibariyle de yalnızca ad hoc tahkime konu olan uyuşmazlık bakımından etkili olmaktadır. Tahkim yargılamasının kesin olarak sona ermesiyle söz konusu kuralların işlevi de son bulmaktadır. Bu sebeple ad hoc tahkim geçici bir tahkim sürecini ifade eder.
Ad hoc tahkimin en önemli özelliği, taraf iradesinin tahkimde yoğun şekilde görünmesidir. Taraflar, amaçlarına ve uyuşmazlığın koşullarına uygun olarak tahkim sürecinin tüm aşamalarını düzenleyebilmektedir. Bu sebeple genellikle, uyuşmazlık ortaya çıktıktan sonra ve hızlı ve esnek şekilde ilerlemesi istenen hallerde tercih edilmektedir. Ad hoc tahkimin taraflara tanıdığı bu serbesti, aynı zamanda onların, gerek aralarındaki tahkim anlaşmasının unsurlarını oluştururken gerek yargılama sırasında sıkı şekilde iş birliği içinde olmalarını gerektirmektedir. Özellikle tarafların tahkim kurallarını kendileri hazırlaması hâlinde, aralarında oluşturmaları gereken iş birliğinin derecesi artmaktadır.
Ad hoc tahkiminin niteliği gereği herhangi bir kurumsal merkezin kurallarına tabi olmayı gerektirmez ve hatta bu kuralları uygulamamaları önerilmektedir. Bunun sebebi ise ad hoc tahkiminin işlerliğini sekteye uğratmamaktır. Uygulamada taraflar, ad hoc tahkim yargılamalarında tipik olarak Birleşmiş Milletler Uluslararası Ticaret Komisyonu’nun tahkim kurallarına (UNCITRAL) atıf yapmaktadır. Tarafların UNCITRAL Tahkim Kurallarını sözleşmelerine dahil etmeleri veya tahkim panelinin tarafların geçerli tahkim kuralları üzerinde anlaşamayacaklarına karar vermesi durumunda, anlaşmazlığın çözümünde bu kurallar geçerli olacaktır. UNCITRAL Tahkim Kurallarının 1. maddesi bu hususu düzenlemektedir:[1]
Taraflar, sözleşmesel olsun olmasın, belirli bir hukuki ilişki bakımından aralarındaki bir uyuşmazlığın UNCITRAL Tahkim Kurallarına göre çözüme bağlanacağını kararlaştırmış bulunuyorlarsa, söz konusu uyuşmazlıklar, taraflarca kabul edilecek değişikliklere bağlı olarak işbu Kurallara göre çözümlenir.
Bu noktada temel amaç, ad hoc tahkiminin yargılamada uygulanması tercih edildiğinde tarafların tüm usuli süreçlere dair irade açıklamasında bulunmasının pek mümkün olmaması; kurallar ve düzenlemeleri tek tek belirlemek ile zaman kaybetmemesidir. UNCITRAL Tahkim Kuralları, tarafların iradeleri ile tahkim yargılamasının belirlenmediği hallerde uyumlaştırmayı da desteklemesidir. Fakat bunun yanı sıra taraflar kurumsal bir tahkim merkezinin kurallarını kendilerine göre uyarlayabilir ya da bir ülkenin milli hukukunu da tahkime uygulanacak hukuk olarak belirleyebilir. Burada geniş bir taraf irade serbestisi bulunmaktadır. Özellikle yabancı unsurun olmadığı bir uyuşmazlıkta Türk devlet yargılaması ile uyuşmazlığı çözmek istemeyen tarafların, ad hoc tahkim yargılamasında uyuşmazlığın çözülmesi için irade açıklamasında bulunarak tüm süreçleri, kural ve uygulamaları kendi talepleri doğrultusunda belirleyebilir; tahkime uygulanacak hukuk olarak Türk hukuku seçebilir ve uyuşmazlığın çözüm sürecinin daha hızlı, kolay, ekonomik ilerlemesini sağlayabilir.
2- Kurumsal Tahkim
Kurumsal tahkimde, tahkimin yürütüldüğü kurumun önceden hazırlamış olduğu yargılama kuralları uygulanmaktadır. Kurumsal bir tahkim merkezine başvurulduğu durumda, taraflar aksini kararlaştırılmadığı müddetçe söz konusu kurumun önceden hazırlamış olduğu kurallar uyuşmazlığa doğrudan uygulanacaktır.
Kurumsal tahkim merkezleri, tahkim prosedürlerini detaylı bir şekilde organize etmeleri ve yargılamayı yürütebilecek teknik ve idari organizasyona sahip olmaları nedeniyle taraflarca tercih edilmektedir. Uluslararası ticaret ve yatırım uygulamalarında uyuşmazlıkların tahkim yoluyla çözülmesine yönelik çeşitli kurumlar bulunmaktadır. Kurumsal tahkim merkezlerine örnek olarak Uluslararası Tahkim Divanı Odası (ICC), Londra Uluslararası Tahkim Mahkemesi (LCIA), Singapur Uluslararası Tahkim Merkezi (SIAC) Uluslararası Yatırım Uyuşmazlıklarının Çözümü Merkezi (ICSID) ve Türkiye’deki İstanbul Tahkim Merkezi (ISTAC) gösterilebilir.[2]
2018 ve 2021 yıllarına ait aşağıdaki anketler dünya genelinde hangi tahkim merkezlerinin ne ölçüde tercih edildiğini göstermektedir. Araştırmalar uyarınca, Singapur Uluslararası Tahkim Merkezi (SIAC) ve Hong Kong Uluslararası Tahkim Merkezi’nin (HKIAC) giderek daha önemli hale gelmesi dikkat çekmektedir.
[1] UNCITRAL Tahkim Kuralları için bkz: https://docs.pca-cpa.org/2016/01/UNCITRAL-1976-English.pdf
[2] Dünyada ve Türkiye’de bulunan önemli tahkim merkezleri, ilerleyen blog yazılarımızda daha detaylı olarak incelenecektir.
Yazar:
Yağız Özel
- Lex Arbitri (Tahkim Yeri Hukuku) - 01/11/2023
- Tahkim Anlaşmasının Geçerliliğine Uygulanacak Hukuk - 27/10/2023
- Usule ve Esasa Uygulanacak Hukuk - 27/10/2023
